Primary tabs
Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň Ülkäniş öwreniş we tebigat muzeýi 2009 ýylyň 18 maýynda açyldy. Üç gatly bina muzeýiň baş binasyna birigýär. Muzeýiň birinji gatynda Türkmenistanyň tebigatyna bagyşlanan ekspozisiýa, ikinji gatda bolsa türkmen halkynyň etnografiýasy bölümi ýerleşýär.
Ülkäni öwreniş we tebigat bölümi on bir bölümçeden durýar. Birinji bölümde ýer ýüzüniň döremegi we ýer ýüzünde adamyň ösüşi ,Türkmenistanyň çäginden tapylan gadymy organizmleriň yzlary görkezilýär. Olaryň arasynda Türkmenistanyň günorta- gündogarda tapylan dinozawrlaryň ýeketäk yzlaryny (ýaşy 150 mln ýyla golaý), Günbatar Köpetdagda ýerleşýän (ýaşy 2,5 mln ýyl) dünýäde ýeketäk gadymy Arwana düýesiniň yzlaryny, Türkmenistan çäginde 100-200 ýyl mundan öň ýaşap geçen Tokaý piliniň äňi dişi bilen bilelikde bölegi we Haraz piliniň aşaky äň dişini görmek bolýar.
Muzeýiň ikinji bölümi Türkmenistanyň fizika-geografiki häsiýeti bilen tanyşdyrýar. Bu ýerde howa kartasy we suw basseýnleriň kartasy, toprak monoliti we Türmenistanyň gazylyp alynýan baýlyklary görkezilen.
Üçünji bölümden onunja çenli muzeýi görmäge gelýänler Türkmenistanyň sebitleri bilen tanyşýar. Syýahat Köýten daglaryndaky karstly Garlyk gowaklaryndan, çuň suwly Ketteköl derýasy we başgalardan tanyşlyk başlanýar. Ýurdumyzyň Demirgazygy “Gaplaňgyr” we “Sarygamyş” derýasyndan onuň haýwanat we ösümlik dünýäsi dioramalarynda görkezilýär. Türkmenistanyň günortasynda ajaýyp ýer 1914-nji ýylda döredilen gulanlary goramak baradaky adybir goraghana we Bathyz goraghanasy döredildi. Bu bölümde tebigy ýadygärlikler bilen tanyşdyrýan ajaýyp diorama: “Ýeroýlanduz” derýasy we ýabany ösýän pisse tokaýlygy bar. Şu ýerde mör-möjekleriň we möý görnüşlileriň ýygyndysy ýerleşýär.
Köpetdaglaryna iň uly diorama bagyşlanan. Ol ýerde dagda bar bolan ösümlik we haýwanat dünýäsi görkezilen: bezuar geçisi, aýrak, Alynky aziýaň alajagaplaňy, samyr, goňur aýy, möjek we dazzarkel, garçygaý, käkilik ýaly guşlar bar.
Türkmenistanyň 80% Garagum çöli tutýar. Bu landşafta bagyşlanan dioramada: jeren, garagulak, garsak, towşan, zemzem, gum pişigi, togdary ýalylar görkezilen.
Tebigat bölüminiň iň gymmatly eksponatlarynyň biri hem “Amyderýa” dioramasynda görkezilen Turan gaplaňydyr.
Türkmenistanda möwsümleýin uçup gidýän köp sanly guşlaryň ugry tundra ýaşaýjylarynyň, demirgazyk deňizleriň, derýalaryň, kölleriň, tokaýlaryň we çölleriň ýolunda ýatyr. Muzeýiň ekspozisiýasynda Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen guşlaryň 109 görnüşi görkezilen.
Ekspozisiýa tebigaty goramaklyga bagyşlanan we Türkmenistan biolog-alymlarynyň portretleri ýerleşdirilen witrinalar bilen tamamlanýar.
Etnografiýa bölüminde türkmen halkynyň däp-dessurlary giňişleýin açylyp, durmuş esbaplary, milli egin-eşikle, senetler, söweş ýaraglary, saz gurallary, kümüş şaý-sepler görkezilen.
Ekspozisiýa türkmenleriň durmuşynyň gözbaşy bolup duran gadymy taryhy maglumatlar esasynda döreýär. Şu maksat bilen ekspozisiýanyň başynda özüne mahsus bolan häsiýetli alamatlary bilen ösen medeniýetiň iň irki döwri görkezilen. Bu gadymy taryhy ýadygärlik b.e.öňki 3 m.ý.degişli bolup Aşgabadyň demirgazyk-günbatarynda ýerleşýän Jeýtun medeniýetidir.
Türkmenistanyň çäginde ilkinji şäher bürünç asyra degişli bolan Altyndepe diýip hasap edilýär. Şu ýerde öz başlangyjyny oba hojalyk, senetçilik we sungatdan alyp gaýdýar. Gadymy dünýä bölümini b.e.öňki 2 müň ýyllyga degişli taryhy ýadygärlik – Marguş döwleti tamamlaýar.
Türkmen ýigitleri hemişe ussatlyk bilen ýaraga erk etmekligi başarypdyrlar we batyrlykda tapawutlanypdyrlar Muzeýiň ekspozisiýasynda XVIII – XIX asyrlara degişli galkan, naýza, sowut, polatdan gylyçlar, pyçaklar, şeýle-de söweşlerde ulanylan ot açýan ýaraglar görkezilen.
Oturymly taýpalaryň ekerançylyk bilen meşgullanandyklaryna bagyşlanan diorama Köpetdagyň eteklerinde ekişden öňki orak döwrüni görkezýär. Şu ýerde we aýratyn witrinalarda oba hojalygynda ulanylan iş gurallary we esbaplar görkezilen.
Künjiden we pagta çigidinden ösümlik ýagyny öndürmeklik giňden ýaýrapdyr, şonuň üçin öý haýwanlarynyň – düýe we eşegiň güýji bilen işledilýän juwaz ulanylypdyr.
Türkmen halky üçin suwuň belli bahasy bolmandyr. Oba ýaşulylary guýy we käriz gazmaly ýerleri dogry aýdyp bilipdirler. Witrinanyň birinde ýörite guýy gazmak üçin esbaplar gözkezilen. Amyderýanyň töwereginiň ýaşaýjylary ekin-meýdanlary suwarmak üçin dürli suw desgalary ulanypdyrlar: jykyrlar we depme nowalar, olaryň kömegi bilen derýanyň suwy ekinleriň derejesine galypdyr. Ekspozisiýada olar hakyky ululygynda görkezilen.
Kaspiniň töwereginiň ýaşaýjylarynyň esasy işi, aýratyn dioramada görkezilen balykçylykdyr.
Çarwa taýpalary maldarçylyk we balyk tutmak bilen meşgulanypdyrlar. Witrinalarda gapanlar, seçme, başga esbaplar we aw iti bolan tazy,awçy laçyn barada maglumatlar bar.
Ekspozisiýada toýundan milli çörek bişirilýän şu günler hem ulanylýan hakyky tamdyr görkezilen. Baýramçylyk äheňde bezelen – ak öý ünsi özüne çekýär. Bu ýerde haly esbaplary bolan – gap-gaç salmak üçin ulanylýan torba; egin – eşik salynýan – çuwal; maşgalada keramatly hasaplanýan – akja ýüp; üçekden asylýan – ümür duman we düşek halylar görkezilen.
Türkmen halky toý edende özüniň taryhy taýdan dörän däp-dessurlary bar. Bu barada ekspozisiýadaky iň uly we owadan diorama gürrüň berýär.
At türkmen üçin maşgala agzasy ýalydyr. Muzeýiň ekspozisiýasyny türkmeniň buýsanjy ahalteke aty bezäp, onda at üçin niýetlenen kümüş şaý-sepleri görmek bolýar.
Türkmen halky Ýüpek ýoly döwründen bäri ýüpekçilik bilen meşgullanypdyr, ýöne türkmen gelin – gyzlarynyň dokan matalary beýleki halklaryň matalaryna meýzemän, esasy milli öwüşgini bilen tapawutlanypdyr.
Halyçylyk – öz başyny asyrlaryň jümmüşinden alyp gaýdýar. Ýönekeý gurallaryň – keser, darak we synny kömegi bilen tükmen gelin – gyzlary saryja goýunyň ýüňünden dokap hakyky sungat esrini döredipdirler we şu güne çenli hem döredip gelýärler.
Kümüşden altyn çaýylyp ýarym gymmatbaha daşlar bilen bezelen milli şaý-sepler reňkleriň utgaşmasy we nepisligi bilen tapawutlanýar. Şaý – sepleri diňe aýal-gyzlar däl, eýsem erkek adamlar hem dakynypdyrlar.
Ekspozisiýanyň dowamy demirçilik, küýzegärçilik we ädikçilik senetleri dowam edýär. Witrinalarda XIX asyra degişli gymmat baha polatdan pyçaklar we gylyçlar goýulan.
Bäş welaýatlara degişli aýal-gyzlaryň, çagalaryň we erkek adamlaryň egin-eşikleri öz dürlüligi, öwüşgini we ulanyşy bilen haýran edýär. Witrinalaryň köpüsi şolara bagyşlanan. Ekspozisiýa milli saz gurallaryň – dutar, gyjak, gyrgy tüýdük, dilli tüýdük bilen tamamlanýar.