Primary tabs
Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň Tebigat we ülkäni öwreniş bölüminde Türkmenistanda guşlaryň iň uly ylmy kolleksiýasy ýerleşýär we olaryň 2719 sanysy guşlaryň gäpleridir.
Toplumda guşlaryň 319 görnüşi, ýagny 17 topardan 50 maşgala degişli görnüşleri saklanylýar. Olar Serçeşekilliler, Laçynşekilliler, Leglekşekilliler, Baýguşşekilliler, Towukşekilliler, Durnaşekilliler, Tersaýakşekilliler, Gazşekilliler, Çulukşekilliler, Bagyrtlakşekilliler, Kepderişekilliler, Gündizkörşekilliler, Hüýpüpikşekilliler, Atgarlawaçşekilliler, Doňuzguşşekilliler, Gökgarlakşekilliler и Ikatýokşekilliler toparlarynyň wekilleridir.
Guşlaryň kolleksiýasy Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň Tebigat we ülkäni öwreniş bölüminiň gaznasynda agaçdan çekmelerde saklanýar. Bu ýerde her guş gäbine bellikler ýazylan kagyz bölejikler (etiketka) berkidilipdir. Bellikli kagyzjyklarda guşyň latynça ady, öwsele belgisi, jynsy, ýaşy, tutulan senesi we ýeri, toplaýjynyň (kollektoryň) ady we familiýasy ýazylan. Muzeýiň Tebigat we ülkäni öwreniş bölüminiň işgärleri guşlara berkidilen etiketkalardaky ýazgylary öwrenip, guş barada köp maglumatlar alýarlar. Toplumdaky ilkinji gelen guş 1906-njy ýyl bilen senelenýär. Etiketkalardaky maglumatlara görä guşlaryň tutulan wagtyny we kollektorlary üç topara bölmek bolýar. 1906-njy – ýyldan 1920-nji ýyla çenli kollektor esasan S.I.Bilkewiç, şeýle-de N.A. Zarudnyý bolupdyr. 1921-nji – 1930-njy ýyllarda S.A.Aleksandrow, Ýe.L.Şestopýorow, I.Kolesnikow we 1956-njy ýyldan 1957-nji ýyla çenli S.A.Sekunowa we A.G.Rozyýew bolupdyrlar. Guşlaryň tutulan ýerleri boýunça-da üç topara bölüp bolýar – esasan Türkmenistanda, Özbegistanda we Eýranda.
Kolleksiýanyň köp bölegi S.I.Bilkewiçe (1864-1938) degişlidir. Stanislaw Iosifowiç Bilkewiç – rus zoology, ornitology. 1900-njy ýylda Aşgabada gelýär, gelmezinden öň Kazan uniwersitetiniň zoologiýa kabinetinde taksidermist bolup işleýär. Ol ilki Zakaspiý ülkäni öwreniş muzeýinde konserwator bolup işleýär, wagtyň geçmegi bilen onuň müdiri bolýar. 1901-nji – 1907-nji ýyllarda ol Aşgabadyň çäklerini, Pöwrize jülgesini (häzir Arçabil), Repetek, Çärjew (Türkmenabat), Mary, Ymam-Baba, Çeleken ýarymadasyny, Dagaja we Tejen derýasynyň kenarýakasyny öwrenýär. Hususy ekspedisiýa guramak bilen bir hatarda S.I.Bilkewiç köplenç Russiýanyň merkezinden gelen tejribeli hünärmenler bilen bilelikde işläpdir. 1908-nji ýylda ol suratkeş we etnograf K.Mişin bilen bilelikde Baýramalyda bolupdyr, 1909-njy ýylda bolsa professor A.N.Krasnow (rus botanigi we geografy) bilen Murgabyň boýundaky ekspedisiýa gatnaşýar, 1910-njy ýylda N.Zarudnyý bilen Buharanyň daglarynda bolýar. Soňra 1924-nji ýylda professor S.Ognew bilen Köpetdagyň günorta-günbatar böleginde syýahat edýär.
Kolleksiýanyň köp bölegi muzeýiň taksidermisti Sergeý Aleksandrow tarapyndan toplanýar. Etiketkalardaky maglumatlara görä, 1911-nji ýyldan başlap S.Aleksandrow Repetekde, Ymambabada, Guşgyda, 1912-nji ýylda – Etregiň töwereginde, 1913-nji ýylda – Germapda, 1914-nji we 1915-nji ýyllarda S.Bilkewiç bilen işläpdir diýip doly aýdyp bilýäris. Muzeý döredilenden soň Zakaspiý oblastynda (häzir Türkmenistan) barlag geçiren alymlaryň hasabatlaryny diňlemeklik tertibe goýuldy.
Kyrk ýylyň dowamynda Stanislaw Bilkewiç tarapyndan ýer üstünde ýaşaýan oňurgalylar we esasan guşlar ýygnalyp muzeýde gyzykly we baý ylmy sergi toplumy döredilýär. Ol hususan-da Merkezi Köpetdagda we Aşgabadyň ýakynlarynda gezelenç edýär. Kolleksiýa işläp taýýarlanylyp birnäçe makala görnüşinde çap edilýär, olaryň arasynda guşlaryň seljerilen sanawyny we Zakaspiý oblasty boýunça ýerleşdirilmegini hasda belläp geçmeli. Ol süýdemdirijiler barada hem makala çap edýär. «Zakaspiý oblastynyň toplumy. Süýdemdirijiler» atly işinde 85 görnüş boýunça haýwanlaryň sanawy we maglumatlary berilýär. Muzeý Zakaspiý oblastynyň ilkinji ylmy aň-bilim edarasy bolany sebäpli S.Bilkewiçe magaryfda-da uly orun berilýär.
Nikolaý Alekseýewiç Zarudnyý (1859-1919) tarapyndan az sanly guşlar toplanýar. N.A.Zarudnyý – rus zoolog-ornitology. 1879-njy – 1892-nji ýyllarda Orenburgyň doly däl gimnaziýasynda mugallymy bolup, Zakaspiý oblastynda 5 sany ekspedisiýasyny gurnaýar. 1906-njy ýyldan Daşkentde işleýär we Orta Aziýada ylmy-gözleg işlerini dowam edýär. Öz ekspedisiýalarynda N.Zarudnyý dürli guşlary ýygnaýar, häzirki wagtda olar Russiýanyň Ylymlar Akademiýasynyň Zoologiýa muzeýinde saklanýar.
N.Zarudnyý Türkmenistanyň günorta böleginiň köp ýerlerinde bolýar. Ilkinji üç ekspedisiýa boýunça ol ýer üstüne ýaşaýan oňurgalylar we esasan guşlar barada giňişleýin maglumatlar ýygnaýar we çap edýär. N.Zarudnyý “Zakaspiý ülkesiniň ornitologiýa faunasy” atly düýpli monografiýasynda öz gözlegleriniň jemini ýazýar.
Onlarça guşlaryň toplumlary Ýewgeniý Lwowiç Şestopolowa (1885-1940) degişlidir. Ýe.L. Şestopolow – rus ornitology we entomology, Türkmenistanda ornitofauna barlaglaryny geçiren. 1915-nji ýylda ol Türkmenistana gulluk wezipeleri bilen gelýär we ýurdumyzyň faunasyny yzygiderli öwrenip başlaýar, esasy ünsüni guşlara we gatyganatly mör-möjeklere berýär. 1916-njy – 1917-nji ýyllarda Ýe.Şestopýorow Günorta-günbatar Türkmenistanda işleýär. Onuň ýygnan materiallary häzir Türkmen oba-hojalyk uniwersitetinde saklanýar.
1927-nji ýylda onuň ekologiýa we biogeografiýa maglumatly makalasy çap edilýär. Bu Ýe.Şestopýorowyň Türkmenistanyň guşlary baradaky ilkinji işidir. Soňra ol Türkmenistanyň Döwlet muzeýinde we Türkmen ylmy-barlag stansiýasynda işleýär. Ýe.Şestopýorowyň ýygnan guşlary dürli edaralarda, şol sanda Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýinde ýerleşýär.
Guşlaryň kolleksiýasynyň ýygnalan senesine görä olaryň gyşlaýan, höwürtgeleýän, oturymlymy ýa-da uçup geçýän görnüşlerini kesgitläp bolýar. Mysal üçin, çöl serçäniň toplamada 14 sany gäbi saklanýar. Etiketkalaryň hemmesinde tutulan ýeri Repetek, wagty maý, iýun, awgust, oktýabr we dekabr diýlip ýazylan. Bu görkezmeler çöl serçesiniň çölde ýylyň dowamynda duş gelýänligi sebäpli ol oturymly guş diýip aýdyp bilýäris. Mysal üçin, süleçeler maşgalasynyň wekilleri, ýagny adaty, bag we gaýa süleçeleri uçup geçýän guşlaryň toparyna degişlidir. Bu guşlaryň etiketkalarynda ýylyň güýz we ýaz aýlary görkezilen.
Gynansak hem muzeýiň toplamasynda tebigatdan doly ýitip giden guşlaryň gäpleri saklanyp galypdyr. Olaryň biri teňňe nagyşly daşdeşen. Teňňe nagyşly daşdeşeniň garyn ýelekleriniň gyrasy gara reňk bilen jäheklenen ýaly, şonuň üçin teňňelere meňzeş. Bular ýaly nagyşlary arkasynda-da görüp bolýar. Ady hem şondan gelip çykýar. Öňler bu guş diňe Murgap derýasynyň boýundaky derek agajynyň tokaýlarynda duş gelýärdi.
Dünýäniň köp muzeýlerinde guşlaryň ylmy toplumlary bar. Ol ýerde olar ylmy taýdan öwrenilýär, häzirki guşlar bilen deňeşdirme derňewleri geçirilýär. Häzirki döwürde ornitolog alymlar guşlary toplamaýar, sebäbi guşlary öwrenmekde täze köp usullar döredildi.
Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň Tebigat we ülkäni öwreniş bölümi geljekde bu guşlaryň katalogyny çap etmegi meýilleşdirýär.
E.Altyýewa – Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň
Döwlet muzeýiniň Tebigat we ülkäni öwreniş bölüminiň müdiri.